शौर्य आणि स्वराज्याचा गड: प्रतापगडची अचंबित करणारी माहिती

प्रतापगड किल्ला: शिवकालीन इतिहासाचा साक्षीदार: सह्याद्रीच्या दऱ्याखोऱ्यात, ढगांना भिडणाऱ्या डोंगररांगा आणि दाट जंगलाच्या कुशीत उभा असलेला एक अभेद्य किल्ला—प्रतापगड! हा किल्ला केवळ एक ऐतिहासिक वास्तू नाही, तर मराठ्यांच्या अस्मितेचा अभिमान आणि छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमाची साक्ष देणारा एक साक्षीदार आहे.

आज आपण प्रतापगडाच्या इतिहासाच्या पाऊलखुणा उलगडणार आहोत, जिथे शौर्य, रणगर्जना आणि स्वराज्य स्थापनेची रोमांचकारी गाथा कोरली गेली आहे.

प्रतापगड किल्ल्याचा रोमांचक इतिहास: पराक्रम आणि शौर्याची गाथा

प्रतापगडाचा इतिहास आणि निर्मिती

प्रतापगड किल्ल्याचा इतिहास 1656 साली सुरू होतो, जेव्हा छत्रपती शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याची बांधणी करण्याचा निर्णय घेतला. कोकण आणि सातारा परिसरावर वर्चस्व मिळवण्यासाठी हा किल्ला रणनीतीच्या दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचा होता. मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे यांच्या देखरेखीखाली या किल्ल्याची भक्कम बांधणी करण्यात आली.

प्रतापगडाचे वास्तुशिल्प

किल्ल्याच्या दोन प्रमुख भागांत विभागणी केली आहे – उतर भाग (मध्य किल्ला) आणि वरचा भाग (बालेकिल्ला).

येथे गडाच्या प्रवेशद्वारासमोर भव्य मारुती मंदिर आहे.

गडाच्या एका टोकाला शिवकालीन तलाव असून आजही तो जसा च्या तसा आहे.

गडाच्या सर्वोच्च टोकावर भवानी देवीचे मंदिर आहे, जिच्या कृपेनेच शिवरायांनी अफजलखानास पराभूत केले, असे मानले जाते.

अफजलखान वधाची ऐतिहासिक लढाई

शिवाजी महाराजांच्या स्वराज्यवाढीला रोखण्यासाठी आदिलशाहीचा सरदार अफजलखान मोठ्या सैन्यासह प्रतापगडाच्या दिशेने निघाला. इतिहास साक्षी आहे की, हा खान कपटाने महाराजांचा वध करण्याच्या हेतूने आला होता.

शिवरायांनी दूरदृष्टीने अफजलखानाच्या मनसुब्यांचा वेध घेतला. प्रतापगडाच्या पायथ्याशी पन्हाळे गावाजवळ एका पालखीत खान आणि महाराजांची भेट ठरली.

प्रतापगडावरील क्षण जो इतिहासात कोरला गेला

अफजलखानाने आलिंगन देण्याच्या बहाण्याने महाराजांचा खून करण्याचा प्रयत्न केला.

पण त्याच्या कपटाचा अंदाज महाराजांना आधीच होता. त्यांनी आपल्या वाघनख्याने आणि कट्यारीने अफजलखानाचा वध केला.
त्यानंतर झालेल्या युद्धात मराठ्यांनी अफजलखानाच्या सैन्याचा पूर्ण पराभव केला.
हा विजय फक्त युद्ध जिंकण्यापुरता मर्यादित नव्हता, तर संपूर्ण महाराष्ट्राच्या मनगटात स्वराज्याविषयीचा आत्मविश्वास जागा करणारा ठरला. प्रतापगडावर मिळवलेला हा विजय स्वराज्य स्थापनेसाठी महत्त्वाचा टप्पा ठरला.

आजचा प्रतापगड: इतिहास आणि पर्यटन

आज प्रतापगड हा केवळ इतिहासाच्या पुस्तकांमध्ये नाही, तर प्रत्यक्ष डोंगररांगामध्ये जिवंत आहे. इथे गेल्यावर आपल्याला इतिहासाची जाणीव होते आणि मन अभिमानाने भरून येते.

प्रतापगडावर काय पाहता येईल?

1. भवानी देवी मंदिर: इथले वातावरण भक्तिमय आणि स्फूर्तिदायक आहे.
2. अफजलखान स्मारक: युद्धभूमीची आठवण करून देणारे ठिकाण.
3. महादरवाजा आणि बालेकिल्ला: शिवरायांच्या काळातील स्थापत्यशास्त्राचे उत्तम उदाहरण.
4. प्रतापगडचा निसर्ग: इथून दिसणारे सह्याद्रीचे विहंगम दृश्य अविस्मरणीय आहे.

प्रतापगडावर कसे पोहोचावे?

प्रतापगड हा महाबळेश्वरपासून फक्त २२ किमी अंतरावर आहे. पुणे, मुंबई आणि सातारा येथून सहज गाठता येतो. गडाच्या पायथ्याशी अनेक गाईड आहेत जे तुम्हाला संपूर्ण इतिहास सांगतात.

प्रतापगडाच्या आठवणी

मी पहिल्यांदा प्रतापगडला गेलो तेव्हा मनात एक वेगळेच रोमांच होते. इतिहास पुस्तकांमधून वाचलेला हा किल्ला प्रत्यक्ष डोळ्यांसमोर पाहताना अंगावर काटा आला.

जेव्हा मी भवानी देवीच्या मंदिरात पोहोचलो, तेव्हा तिथल्या शांततेने मन भारावले. पण जेव्हा मी बालेकिल्ल्यावर उभा राहून दूरवरच्या दऱ्याखोऱ्या पाहिल्या, तेव्हा कल्पना करू लागलो – इथेच शिवराय उभे होते, इथूनच त्यांनी अफजलखानाच्या सैन्याच्या हालचालींवर लक्ष ठेवले असेल!

तिथे उभं राहून, वारं अंगावर घेत, मी मनाशी पुटपुटलो –
“माझे भाग्य आहे की मी स्वराज्याची ही भूमी पाहतोय. आजही हा गड आपल्याला प्रेरणा देतो.”

निष्कर्ष

प्रतापगड हा केवळ एक किल्ला नाही, तर महाराष्ट्राच्या अस्मितेचा अभिमान आहे. शिवरायांची दूरदृष्टी, अफजलखानावरील विजय आणि स्वराज्य स्थापनेचा निर्धार या सर्व गोष्टी इथे आजही जिवंत वाटतात.

जर तुम्ही कधीही इतिहासाचा अनुभव घ्यायचा असेल, स्वराज्याच्या वीरतेचा स्पर्श हवा असेल, तर एकदा तरी प्रतापगडला भेट द्या. इथे आल्यावर तुम्ही नक्कीच अभिमानाने म्हणाल – जय भवानी, जय शिवाजी!

प्रतापगड बद्दल वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)